Ο Μητροπολίτης Ιλαρίων (κατά κόσμο Γρηγόριος Ουαλέργιεβιτς Αλφέεφ) γεννήθηκε στις 24 Ιουλίου 1966 στη Μόσχα. Από το 1973 έως το 1984 σπούδασε βιολί και σύνθεση στο δευτεροβάθμιο ειδικό μουσικό σχολείο Γκνέσινυ της Μόσχας.
Σε ηλικία 15 ετών χειροθετήθηκε αναγνώστης και διακόνησε στον Ιερό Ναό των Εγκαινίων της Αναστάσεως στο Ουσπένσκυ-Βράζεκ της Μόσχας. Από το 1983 ήταν υποδιάκονος του μητροπολίτη Βολοκολάμσκ και Γιούργιεφ Πιτιρίμ (Νετσάεφ) και εργάστηκε ως έκτακτος υπάλληλος του Εκδοτικού Τμήματος του Πατριαρχείου Μόσχας.
Το 1984, μετά την περάτωση των εγκυκλίων σπουδών του, γράφτηκε στη Σχολή Σύνθεσης του Ωδείου της Μόσχας. Από το 1984 έως το 1986 υπηρέτησε στο στρατό. Τον Ιανουάριο του 1987 εγκατέλειψε με δική του πρωτοβουλία τις σπουδές στο Ωδείο της Μόσχας για να προσέλθει ως δόκιμος μοναχός στην Ιερά Μονή του Αγίου Πνεύματος στη Βίλνα (Λιθουανίας).
Στις 19 Ιουνίου του 1987 εκάρη μοναχός μετανομαζόμενος Ιλαρίωνας προς τιμή του Αγίου Ιλαρίωνα του Νέου (ημέρα μνήμης στις 6(19) Ιουνίου) στο Καθολικό της Μονής και στις 21 Ιουνίου χειροτονήθηκε διάκονος από τον Αρχιεπίσκοπο Βίλνας και Λιθουανίας Βικτωρίνο.
Στις 19 Αυγούστου του 1987 με την ευλογία του Αρχιεπισκόπου Βικτωρίνου χειροτονήθηκε ιερομόναχος από τον επίσκοπο Ουφάς και Στερλιταμάκ Ανατόλιο (νυν Αρχιεπίσκοπο Κερτς) στο Καθεδρικό Ναό της Κοιμήσεως Θεοτόκου της Βίλνας.
Από το 1988 έως 1990 υπηρέτησε Προϊστάμενος Ιερών Ναών της πόλεως Τελσάι, των χωριών Κολαϊνγιάι και Τιτουβενάι της επαρχίας Βίλνας και Λιθουανίας. Το 1990 διορίσθηκε Προϊστάμενος του Καθεδρικού Ναού Ευαγγελίστριας της πόλεως Κάουνας.
Το ίδιο χρόνο εκπροσωπούσε τον ιερό κλήρο της επαρχίας Βίλνας και Λιθουανίας στην Τοπική Κληρικολαϊκή Σύνοδο της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το 1989 αποφοίτησε εξ αποστάσεως από την Ιερατική Σχολή Μόσχας και το 1991 από την Θεολογική Ακαδημία Μόσχας με τον τίτλο του διδάκτορα θεολογίας. Το 1993 ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Μεταπτυχιακό Τμήμα της Θεολογικής Ακαδημίας Μόσχας.
Από το 1991 έως το 1993 δίδαξε Ομιλητική, Καινή Διαθήκη, Δογματική Θεολογία και Αρχαία Ελληνικά στις Θεολογικές σχολές της Μόσχας. Στο διάστημα 1992-1993 δίδαξε Καινή Διαθήκη στο Ορθόδοξο Ινστιτούτο Αγίου Τύχωνα και Πατρολογία στο Ρωσικό Ορθόδοξο Πανεπιστήμιο Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου.
Το 1993 εστάλη για μετεκπαίδευση στο Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, όπου υπό την καθοδήγηση Επισκόπου Διοκλείας Κάλλιστου (Ware) εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα «Όσιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος και η Ορθόδοξη Παράδοση». Παράλληλα υπηρέτησε στις ενορίες της επαρχίας Σούροζ. Το 1995 τελείωσε το Πανεπιστήμιο και αναγορεύθηκε διδάκτορας φιλοσοφίας.
Από το 1995 εργάστηκε στο Τμήμα Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας, ενώ από τον Αύγουστο του 1997 μέχρι τις αρχές του 2002 ως Γραμματέας επί των Διαχριστιανικών Σχέσεων.
Στο διάστημα 1995-1997 δίδαξε Πατρολογία στις Ιερατικές Σχολές Σμολένσκ και Καλούγκας. Το 1996 έδωσε σειρά διαλέξεων στη Δογματική Θεολογία στην Ορθόδοξη Ιερατική Σχολή Αγίου Γερμανού της Αλάσκας (ΗΠΑ).
Από Ιανουάριο του 1996 ήταν κληρικός του Ιερού Ναού Αγίας Αικατερίνης της Μόσχας (Μετόχιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας στην Αμερική).
Από το 1996 έως το 2004 ήταν μέλος της Συνοδικής Θεολογικής Επιτροπής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Το διάστημα 1997-1999 έδωσε κύκλο διαλέξεων στη Δογματική Θεολογία στην Ιερατική Σχολή Αγίου Βλαδιμήρου της Νέας Υόρκης (ΗΠΑ) και στη Μυστική Θεολογία της Ανατολικής Εκκλησίας στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Сambridge (Μεγάλη Βρετανία).
Το 1999 αναγορεύθηκε διδάκτορας θεολογίας από το Θεολογικό Ινστιτούτο Αγίου Σεργίου Παρισίων.
Το Πάσχα του 2000 προήχθη σε Ηγούμενο από τον Μητροπολίτη Σμολένσκ και Καλίνινγκραντ κ. Κύριλλο στον Ιερό Ναό της Αγίας Τριάδος στο Χοροσέβο Μόσχας.
Με απόφαση της 27ης Δεκεμβρίου 2001 της Ιεράς Συνόδου εξελέγη Επίσκοπος Κέρτς, βοηθός της επαρχίας Σούροζ. Στις 7 Ιανουαρίου του 2002 ο Ηγούμενος Ιλαρίωνας έλαβε το οφίκιο του Αρχιμανδρίτη από τον Μητροπολίτη Σμολένσκ και Καλίνινγκραντ Κύριλλο και στις 14 Ιανουαρίου του 2002 στον καθεδρικό Ναό Χριστού του Σωτήρος της Μόσχας χειροτоνήθηκε Επίσκοπος από τον Πατριάρχη Μόσχας και Πασών των Ρωσιών Αλέξιο, συλλειτουργούντων δέκα αρχιερέων.
Στις 17 Ιουνίου του 2002 με απόφαση της Ιεράς Συνόδου διορίσθηκε επίσκοπος Ποντόλσκ, βοηθός της επαρχίας Μόσχας και Διευθυντής του Γραφείου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στους ευρωπαϊκούς διεθνείς οργανισμούς.
Στις 7 Μαΐου του 2003 με απόφαση της Ιεράς Συνόδου διορίσθηκε Επίσκοπος Βιέννης και Αυστρίας ενώ του ανατέθηκε προσωρινά και η διοίκηση της επαρχίας Βουδαπέστης και Ουγγαρίας, διατηρώντας παράλληλα τη θέση του αντιπροσώπου της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στους ευρωπαϊκούς διεθνείς οργανισμούς στις Βρυξέλλες.
Την 1 Φεβρουαρίου του 2005 εξελέγη επισκέπτης καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Φριβούργου (Ελβετία) στην έδρα της Δογματικής Θεολογίας.
Στις 24 Αυγούστου του 2005 του απενεμήθη βραβείο του Αγίου Μακαρίου για το έργο του “Το Ιερό Μυστήριο της Εκκλησίας. Εισαγωγή στην ιστορία και την προβληματική των ονομολατρευτικών ερίδων”.
Στις 31 Μαρτίου του 2009 με απόφαση του Αγιωτάτου Πατριάρχου Μόσχας και Πασών των Ρωισών Κυρίλλου και της Ιεράς Συνόδου ο Επίσκοπος Ιλαρίωνας αποχώρησε από τη διοίκηση της επαρχίας Βιέννης Αυστρίας και Ουγγαρίας και διορίσθηκε Πρόεδρος του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων του Πατριαρχείου Μόσχας και μόνιμο μέλος της Ιεράς Συνόδου με τον τίτλο επίσκοπος Βολοκολάμσκ, βοηθός Επίσκοπος του Πατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών.
Τότε διορίσθηκε και Πρύτανης του νεοσύστατου Πανεκκλησιαστικού Τμήματος Μεταπτυχιακών και Διδακτορικών Σπουδών Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος.
Στις 9 Απριλίου του 2009 διορίσθηκε Προϊστάμενος του Ιερού Ναού Παναγίας «Πάντων θλιβομένων η χαρά» στην οδό Μπολσάγια Ορντίνκα της Μόσχας.
Στις 20 Απριλίου του 2009 προήχθη στο βαθμό του Αρχιεπισκόπου, ενώ την 1 Φεβρουαρίου 2010 του Μητροπολίτη από τον Αγιώτατο Πατριάρχη Μόσχας και Πασών των Ρωσιών κ. Κύριλλο.
Από 28 Μαΐου 2009 είναι μέλος του Συμβουλίου για τη συνεργασία με θρησκευτικούς οργανισμούς παρά τον Πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας.
Από 27 Ιουλίου 2009 εντάχθηκε στη Διασυνοδική Επιτροπή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και το Προεδρείο αυτής. Τυγχάνει Πρόεδρος της υποεπιτροπής της Διασυνοδικής Επιτροπής για θέματα σχέσεων με ετεροδόξους και άλλες θρησκείες, Αντιπρόεδρος της υποεπιτροπής για την αντιμετώπιση και την υπέρβαση εκκλησιαστικών σχισμάτων, μέλος της Θεολογικής Επιτροπής και της Επιτροπής για θέματα λατρείας και εκκλησιαστικής τέχνης.
Από 26 Ιουλίου 2010 είναι μέλος του Πατριαρχικού Συμβουλίου Πολιτισμού.
Από 13 Ιανουαρίου 2010 είναι μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύματος «Ρωσικός κόσμος».
Από 22 Μαρτίου 2011 είναι μέλος του Ανώτατου Εκκλησιαστικού Συμβουλίου.
Από 5 Οκτωβρίου 2011 είναι πρόεδρος της Συνοδικής Βιβλικής και Θεολογικής Επιτροπής.
Ελληνικά
Αγγλικά:
- St Symeon the New Theologian and Orthodox Tradition. Oxford: Oxford University Press, 2000.
- The Spiritual World of Isaac the Syrian. Cistercian Studies No 175. Kalamazoo, Michigan: Cistercian Publications, 2000.
- The Mystery of Faith. Introduction to the Teaching and Spirituality of the Orthodox Church. London: Darton, Longman and Todd, 2002.
- Orthodox Witness in a Modern Age. Geneva: WCC Publications, 2006.
- Christ the Conqueror of Hell. The Descent into Hell in Orthodox Tradition. New York: SVS Press (in preparation).
Γαλλικά:
- Le mystère de la foi. Introduction à la théologie dogmatique orthodoxe. Paris: Cerf, 2001.
- L’univers spirituel d’Isaac le Syrien. Bellefontaine, 2001.
- Syméon le Studite. Discours ascétique. Introduction, texte critique et notes par H. Alfeyev. Sources Chrétiennes 460. Paris: Cerf, 2001.
- Le chantre de la lumière. Initiation à la spiritualité de saint Grégoire de Nazianze. Paris: Cerf, 2006.
- Le mystère sacré de l’Eglise. Introduction à l’histoire et à la problématique des débats athonites sur la vénération du Nom de Dieu. Fribourg: Academic Press, 2007.
- Le Nom grand et glorieux. La vénération du Nom de Dieu et la prière de Jésus dans la tradition orthodoxe. Paris: Cerf, 2007.
Ιταλικά:
- La gloria del Nome. L’opera dello schimonaco Ilarion e la controversia athonita sul Nome di Dio all’inizio dell XX secolo. Edizioni Qiqajon. Bose, Magnano, 2002.
- La forza dell’amore. L’universo spirituale di sant’Isacco il Syro. Bose: Qiqajon, 2003.
- Cristo Vincitore degli inferi. Bose: Qiqajon, 2003.
Γερμανικά:
- Geheimnis des Glaubens. Einführung in die orthodoxe dogmatische Theologie. Aus dem Russischen übersetzt von Hermann-Josef Röhrig. Herausgegeben von Barbara Hallensleben und Guido Vergauwen. Universitätsverlag Freiburg Schweiz, 2003. 2. Ausgabe — Fribourg: Academic Press, 2005.
Σερβικά:
- Тајна вере: увод у православно догматско богословље. Превод са руског Ђорђе Лазаревић; редактор превода Ксенија Кончаревић. Краљево: Епархијски управни одбор Епархије жичке, 2005.
Ρωσικά:
- Таинство веры. Введение в православное догматическое богословие. М.-Клин: Братство святителя Тихона, 1996. Изд. 2 — Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2000. Изд. 3 — Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2004. Изд. 4 — Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2005. Изд. 5 - СПб.: Библиополис, 2007.
- Жизнь и учение св. Григория Богослова. М.: Изд-во Крутицкого патриаршего подворья, 1998. Изд. 2 — СПб.: Алетейя, 2001. Изд 3 - М.: Изд-во Сретенского монастыря, 2007.
- Духовный мир преподобного Исаака Сирина. М.: Изд-во Крутицкого патриаршего подворья, 1998. Изд. 2 — СПб.: Алетейя, 2001.
- Преподобный Симеон Новый Богослов и православное Предание. М.: Изд-во Крутицкого патриаршего подворья, 1998. Изд. 2 — СПб.: Алетейя, 2001. Изд. 3 - СПб: Изд-во Олега Абышко, 2007.
- Православное богословие на рубеже эпох. Статьи, доклады. М.: Изд-во Крутицкого патриаршего подворья, 1999. Изд. 2 — Киев: Дух i лiтера, 2002.
- Христос — Победитель ада. Тема сошествия во ад в восточно-христианской традиции. СПб.: Алетейя, 2001. Изд. 2 — СПб.: Алетейя, 2005.
- О молитве. Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2001. Изд. 2 — Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2004.
- Вы — свет мира. Беседы о христианской жизни. Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2001. Изд. 2 — Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2004.
- Человеческий лик Бога. Проповеди. Клин: Фонд «Христианская жизнь», 2001.
- Священная тайна Церкви. Введение в историю и проблематику имяславских споров. В двух томах. СПб.: Алетейя, 2002. Изд. 2 - - СПб: Изд-во Олега Абышко, 2008.
- Православное свидетельство в современном мире. СПб: Изд-во Олега Абышко, 2006.