Η δημοσιευμένη αυτή εισήγηση διαβάστηκε το 1935 με την ευκαιρία της επετείου της ελληνικής επανάστασης του 1821 και μπήκε, μεταξύ άλλων πανεπιστημιακών εισηγήσεων της Ακαδημίας Αθηνών, στο βιβλίο «1821», που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1977, με τη φροντίδα του ιδρύματος του Κώστα και της Ελένης Ουράνη. Στην εισήγηση,μέσα από έντονα παραδείγματα, αναδείχνεται ο εξαιρετικός ρόλος της Εκκλησίας στη διατήρηση της εκπαίδευσης του υπόδουλου ελληνικού χώρου, γεγονός το οποίο, σε μεγάλο βαθμό, ήταν εγγύηση για την επιβίωση του ελληνικού έθνους στις δύσκολες συνθήκες της Τουρκοκρατίας.

Μέρος Πρώτο

Ἡ μεγάλη σημερινὴ ἐπέτειος ἀναπαριστᾶ εἰς τοὺς νοεροὺς ὀφθαλμοὺς τῆς ψυχῆς ἑκάστου Ἕλληνος τὸν μακρὸν καὶ ἔνδοξον ἀγῶνα, διὰ τοῦ ὁποίου ἀπεδόθη ἡ ἐλευθερία εἰς τὴν κοιτίδα αὐτῆς. Ταυτοχρόνως ὅμως προβάλλει καὶ τὸ ἐρώτημα, πῶς προπαρεσκευάσθη τὸ Ἑλληνικὸν Ἔθνος εἰς τὸν μοναδικὸν ἐκεῖνον ἐν τῇ παγκοσμίῳ ἱστορίᾳ ἀγῶνα; Ἀλλ' ἡ ἀπάντησις εἰς τὸ ἐρώτημα τοῦτο δὲν θὰ εἶναι ἀκριβής, ἂν μὴ ἐξετασθῇ τὸ πῶς ἔζησε τὸ Ἔθνος κατὰ τοὺς μετὰ τὴν πολυθρήνητον ἅλωσιν τῆς ΚΠόλεως βαρεῖς τῆς δουλείας χρόνους, τίνες ὑπῆρξαν οἱ παράγοντες, οἵτινες ὄχι μόνον συνεκράτησαν αὐτὸ ἐν μὲσῳ τῆς ἀπεριγράπτου ἐκείνης συμφορᾶς, ἀλλὰ καὶ προπαρεσκεύασαν αὐτὸ πρὸς ἀναγέννησιν καὶ ἀπελευθέρωσιν. Ἀναμφιβόλως δὲ εἷς τῶν πρωτίστων πνευματικῶν παραγόντων ὑπῆρξεν ἡ Ἐκκλησία καὶ ἡ ὑπ' αὐτῆς ὑποστηριχθεῖσα ἑλληνικὴ παιδεία.

Ἀνάγκη, πρὸ παντός, νὰ λεχθῇ ὅτι, ἂν ἐξαιρέσωμεν τὴν ἐποχήν τοῦ αὐτοκράτορος Ἡρακλείου (610 - 641), καθ' ἥν διεξήχθησαν οἱ πρῶτοι μεγάλοι ἀγῶνες τῶν Ἑλλήνων κατὰ τῶν Ἀράβων, οὐδέποτε ἐσβέσθη ἐν Βυζαντίῳ ἡ ἑλληνικὴ παιδεία, ὀρθῶς δὲ παρετηρήθη ἤδη ὑπὸ τοῦ Ἔσσελιγγ, ὅτι δὲν δύναται νὰ γίνῃ λόγος περὶ ἀναγεννήσεως τῶν γραμμάτων ἐν Βυζαντίῳ, ὑφ' ἣν ἔννοιαν γίνεται λόγος διὰ τὴν Δύσιν, ἐν ἧ κατὰ τὸν μεσαίωνα εἶχεν ἐπικρατήσει βαθὺ σκότος. Τὸ Βυζάντιον ὑπῆρξε πάντοτε φαεινοτάτη καὶ περίλαμπρος ἑστία τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων καὶ τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Κατ' αὐτὰς ἔτι τὰς παραμονὰς τῆς ἁλώσεως τῆς ΚΠόλεως, παρὰ πάσας τὰς ἐξωτερικὰς περιπετείας καὶ τοὺς κινδύνους τοὺς ἐκ τῶν ἐξωτερικῶν ἐχθρῶν, ἤκμαζον τὰ ἑλληνικὰ γράμματα ἐν Βυζαντίῳ καὶ ἐν Μυστρᾷ τῆς Πελοποννήσου, πολὺ δὲ πρὸ τῆς ἁλώσεως καὶ οὐχὶ μετ' αὐτήν, ὡς συνήθως λέγεται, ἤρξατο ἢ ὑπὸ ἑλλήνων σοφῶν μεταλαμπάδευσις τῶν φώτων εἰς τὴν Δύσιν, ἐν ἧ ἐπηκολούθησεν ἡ ἀναγέννησις. Ὡς ἦτο ὅμως ἑπόμενον ἡ ἅλωσις τῆς ΚΠόλεως ἐσήμανε τὴν ἐξαφάνισιν τοῦ χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ, οὗτινος ἀγλαὸς καρπὸς ὑπῆρξεν ἡ παιδεία. Τὴν ἐξαφάνισιν δὲ τῆς παιδείας ἐθρήνει ὑπὲρ πᾶν ἄλλο ὁ πρῶτος μετὰ τὴν ἅλωσιν Πατριάρχης ΚΠόλεως Γεννάδιος Σχολάριος, ὅστις ὑπῆρξεν εἷς τῶν σπουδαιοτέρων ἀντιπροσώπων τῆς ἐλληνικῆς παιδείας καὶ σοφίας πρὸ τῆς ἁλώσεως καὶ εὐθὺς μετ' αὐτήν. Ἔν τινι ἐγκυκλίῳ του θρηνῶν ὡς ἄλλος προφήτης Ἱερεμίας ἐπὶ τῶν ἐρειπίων καὶ συντριμμάτων τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ ἔλεγε, πρὸς τοῖς ἄλλοις «Ἦν σοφὸν τὸ Γένος ἡμῶν, ἔνδοξον, γενναῖον, φρόνιμον, ἀνδρεῖον, πᾶσαν τὴν οἰκουμένην ὑποτάξαν εἰς μοναρχίαν καὶ μὴν καὶ τῇ κατ' ἀρετὴν σπουδῇ τε καὶ ἁγιωσύνῃ... Ἀλλὰ νῦν, φεῦ τῶν κακῶν, ἀπώλετο πᾶν. Ἐάλω γὰρ ἡ Κωνσταντινούπολις...»(1) Ἐκ τῶν ἀνεκτιμήτων πνευματικῶν θησαυρῶν αὐτῆς ἦσαν αἱ Βιβλιοθῆκαι, ἀριθμοῦσαι ὑπὲρ τὰς ἑκατὸν χιλιάδας κωδίκων, ἀλλὰ πᾶσαι κατεστράφησαν, ἐλάχιστα δὲ λείψανα τῶν κωδίκων διεσώθησαν(2). Ἡ ἐρήμωσις καὶ καταστροφὴ ὑπῆρξε γενική, οἱ δὲ διδάσκαλοι τῶν γραμμάτων καὶ οἱ λόγιοι ἄνδρες ἀπεδήμησαν ἀπέλπιδες εἰς τὴν Δύσιν, ὅπου εἰργάσθησαν ὑπὲρ τῆς ἀναγεννήσεως, θλιβόμενοι διότι οἱ μὲν δυτικοὶ ὠφελοῦντο ἐκ τῶν φώτων τῶν Ἑλλήνων, ἡ δὲ ἑλληνικὴ Ἀνατολὴ ἐβυθίζετο εἰς βαθὺ σκότος(3). Ἐκφραστικώτατα δ' ἔγραφε βραδύτερον ὁ Κωνσταντῖνος Κούμας, ὅτι οἱ ὀλίγοι ἀναφαινόμενοι λόγιοι ἄνδρες ἦσαν «ἀμυδρὰ καὶ διψαλέα λυχνάρια, κείμενα μεταξὺ παχυτάτου σκότους»(4). Πρὸ τοῦ Κούμα ἕνα αἰῶνα μετὰ τὴν ἅλωσιν ὁ Θεοδόσιος Ζυγομαλᾶς μετὰ πικρίας καὶ θλίψεως ἔγραφε πρὸς τὸν Μαρτῖνον Κρούσιον, φιλέλληνα καθηγητὴν τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Τυβίγγης, ὅτι πάντα τὰ ἀγαθὰ ἀπὸ τῶν ἑλληνικῶν τόπων μετώκησαν εἰς τὴν Δύσιν, ἡ σοφία, αἱ ἐπιστῆμαι, αἱ τέχναι, ἡ εὐγένεια, ὁ πλοῦτος, ἡ παίδευσις, καὶ ὁ λοιπὸς τῶν χαρίτων χορὸς «ἑλληνικῶν δὲ χαρίτων τὸ κλέος βαρὺς ὤλεσεν αἰών»(5). Αἱ ἀποδημίαι τῶν λογίων εἰς τὴν Δύσιν προὐκάλεσαν μεγίστην σπάνιν διδασκάλων ἐν τῇ Ἀνατολῇ, ἰδίως διὰ τὴν διδασκαλίαν ἀνωτέρων μαθημάτων(6). Παρὰ ταῦτα ὅμως οἱ Ἕλληνες βαθύτατα συνησθάνοντο τὴν σημασίαν τῆς παιδείας μετὰ τὴν μεγάλην συμφορὰν τῆς ἀπώλειας τῆς ἐλευθερίας(7) καὶ ὑπῆρχον μὲν οἱ φρονοῦντες, ὅτι τὸ πᾶν ἤδη ἀπώλετο καὶ ὅτι δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἀνακύψῃ τὸ ἑλληνικὸν Γένος, μεταξὺ τούτων δὲ κατελέγετο καὶ ὁ πολὺς Βησσαρίων Νικαίας, ἐν Ρώμῃ ἐκλεγεὶς Πατριάρχης ΚΠόλεως καὶ δὶς τεθεὶς ὑποψήφιος Πάπας Ρώμης, ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ ἔτι οἱ ξένοι φιλέλληνες ἐνθουσιῶντες ἐπίστευον εἰς τὴν ἀθανασίαν τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς(8).

Ὄντως ἡ θεία Πρόνοια ἠγρύπνει ἐπ' αὐτῆς, παρὰ πᾶσαν δὲ ἀνθρωπίνην προσδοκίαν τὰ ζώπυρα τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, δειλὰ κατ' ἀρχάς, θαρραλεώτερα ὕστερον, ἀνέκυπτον ἐκ μέσου τοῦ σκότους. Τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, διότι οἱ Τοῦρκοι ἀναγνωρίσαντες τὴν ἐλευθέραν τῆς Ἐκκλησίας ὕπαρξιν καὶ παραχωρήσαντες ἱκανὰς προνομίας εἰς τὸν Κλῆρον ἠνέχθησαν τὴν ὑπ' αὐτῆς προστασίαν τῶν γραμμάτων, πολλῷ μᾶλλον ὅτι ἐθεώρησαν τὴν διδασκαλίαν τῶν παίδων καὶ τὴν καθόλου ἐκπαίδευσιν ὡς ἐκκλησιαστικὴν λειτουργίαν, οἵα τῷ ὄντι ἀνεδείχθη σὺν τῷ χρόνῳ. Οὕτω δ' ἡ παιδεία συνεδέθη μετὰ τῆς Ἐκκλησίας, ἥτις σπουδαιότατον μέλημα κατέστησεν αὐτῆς τὴν πνευματικήν του λαοῦ ἀνάπτυξιν(9). Οἱ νάρθηκες τῶν ναῶν καὶ οἱ οἶκοι τῶν λογιωτέρων κληρικῶν μετεβλήθησαν εἰς Σχολάς. Ἕνεκα δὲ τοῦ σεβασμοῦ αὐτῶν πρὸς τὸν μοναχικὸν βίον οἱ τοῦρκοι ἀκωλύτως ἐπέτρεψαν τὴν ὕπαρξιν Σχολῶν ἐν τοῖς Μοναστηρίοις, ὧν τὰ πλεῖστ' ἀπέβησαν «ἄσυλον ἀπαραβίαστον τῶν ἐπιστήμων καὶ τῶν γραμμάτων»(10). Ἡ ἀρχαιοτάτη τῶν Σχολῶν τούτων, ἡ ἐν τῇ Moνῇ τοῦ Φιλοσόφου, παρὰ τὴν Δημητσάναν, ὕστερον δ' ἐν αὐτῇ τῇ Δημητσάνῃ ἀναδιοργανωθεῖσα ὑπὸ λογίων μοναχῶν καὶ λειτουργήσασα Σχολή, ὡς παρετηρήθη ἤδη, παρέσχεν εἰς τὸ Γένος ὑπερεκατὸν ἀνωτάτους ποιμένας τῆς Ἐκκλησίας, Πατριάρχας καὶ Ἐπισκόπους(11). Ὁμοίως καὶ αἱ ἐν ἄλλαις Μοναῖς λειτουργήσασαι Σχολαί.

Καὶ κατὰ τοὺς πρώτους μὲν χρόνους τῆς δουλείας δὲν ἐπέτρεπον οἱ κατακτηταὶ τὴν ἐλευθέραν ἵδρυσιν δημοσίων Σχολῶν, ἐκτὸς τῶν ναῶν καὶ τῶν Μοναστηρίων, ὅταν δὲ βραδύτερον οἱ Ἕλληνες, διὰ τῆς προστασίας τῶν παρὰ τῇ Ὑψηλῇ Πύλῃ ἰσχυόντων ὁμογενῶν, ἵδρυον δημοσίας Σχολάς, ἐχαρακτήριζον ταύτας ὡς «σωφρονιστήρια τῶν νέων», ἵνα ἐπιτυγχάνωσιν ἀδείας ἱδρύσεως αὐτῶν καὶ λειτουργίας(12). Ἄλλως τε καὶ αὗται αἱ Σχολαὶ διετέλεσαν ὑπὸ τὴν προστασίαν καὶ τὴν ἄμεσον τῆς Ἐκκλησίας ἐποπτείαν. Ὅθεν ἡ πνευματικὴ ἀνάπτυξις τῆς ἑλληνικῆς νεολαίας συνετελεῖτο «ὑπὸ τὰς πτέρυγας τῆς θρησκείας». Ἠναγκάζοντο δὲ οἱ διδάσκαλοι καὶ λαϊκοὶ ὄντες νὰ ἐνδύωνται συνήθως ὡς μοναχοί, ἵνα φαίνωνται ὅτι ἐν ταῖς Σχολαῖς ἐδίδασκον μόνον τὰ τῆς θρησκείας. Διὰ τὸν αὐτὸν λόγον καὶ οἱ μαθηταὶ φοιτῶντες εἰς τὰς Σχολὰς ἐφόρουν συνήθως μακρὸν ἐπενδύτην καὶ μέλανα πῖλον. Εἷς σπουδαστὴς τῶν Ἀθηνῶν, ἐν τέλει τοῦ ιστ' αἰῶνος, ὁ Χριστοφόρος Ἄγγελος (+ 1638) , ὑπέστη μεγάλην περιπέτειαν, διότι θελήσας νὰ φορέσῃ ἐπενδύτην ζωηροῦ χρώματος ὑπεβλήθη εἰς φρικώδη βασανιστήρια, ἵν' ἀλλαξοπιστήσῃ, ἐκληφθεὶς ὡς ξένος κατάσκοπος, ἐνῷ ἁπλούστατα ἐφόρει μοναχικὸν ἐπενδύτην(13). Ἐνιαχοῦ ἀπηγορεύετο ἡ φοίτησις τῶν παίδων εἰς Σχολάς, ὁπότε οὗτοι ἠναγκάζοντο τὴν νύκτα νὰ μεταβαίνωσιν εἰς τοὺς ναοὺς καὶ ὑπὸ τὸ φῶς τῆς κανδήλας νὰ διδάσκωνται ὑπὸ τοῦ διδασκάλου.

Συνηθέστερα δὲ ἦσαν τὰ λεγόμενα «Κοινὰ Σχολεῖα», ἱδρυόμενα ἐν ταῖς Μοναῖς, ἐν τοῖς ναοῖς καὶ ἐν τοῖς οἴκοις τῶν κληρικῶν, ἔν τε ταῖς πόλεσι καὶ ἐν τοῖς χωρίοις(14). Σπανίως ὑπῆρχον διὰ τὰς σχολὰς αὐτὰς λαϊκοὶ διδάσκαλοι, συνήθως δὲ τοιοῦτοι ἦσαν οἱ Ἐπίσκοποι, οἱ ἱερεῖς καὶ οἱ μοναχοί. Οἱ φοιτῶντες εἰς αὐτὰς παῖδες διέτριβον ἐν τῇ Σχολῇ κάθ' ὅλην τὴν ἡμέραν, ἀρχόμενοι καὶ λήγοντες τὰ μαθήματα διὰ προσευχῆς, ἧς μέρος ἀπετέλει καὶ ὁ 104ος Ψαλμὸς τοῦ Δαυΐδ πρὸς ἐνίσχυσιν καὶ φρονηματισμὸν τῶν ἑλληνοπαίδων. Κοινὸν πρόγραμμα διδασκαλίας δὲν ὑπῆρχεν, οὔτε κοινὴ διεύθυνσις τῶν Σχολῶν. Ταῦτα πάντα ἐξηρτῶντο ἐκ τῶν ἑκασταχοῦ διδασκάλων, ἐκ τῆς μορφώσεως καὶ ἱκανότητος αὐτῶν. Συνήθως ὅμως ἐδιδάσκοντο ἐν αὐταῖς οἱ παῖδες γραφὴν καὶ ἀνάγνωσιν ἐκ τῶν ἐκκλησιαστικῶν βιβλίων καὶ τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἀριθμητικήν, ἐνιαχοῦ δέ, πρὸς τούτοις, στοιχεῖα ἱστορίας καὶ φυσικῆς. Ἡ διάρκεια τῶν σπουδῶν ἐξηρτᾶτο ἐκ τῆς προόδου ἑκάστου μαθητοῦ, παρατεινομένη συνήθως ἐπὶ τρία, τέσσαρα ἢ καὶ πέντε ἔτη(15). Ὁ Νικόλαος Σοφιανὸς ἔλεγε περὶ τῶν νέων ὅτι «οἱ περισσότεροι γενειάζουν εἰς τὸ σχολεῖον»(16).

Ἀπὸ τῶν μέσων τοῦ ιστ'. αἰῶνος ἤρξαντο ἱδρυόμενα τὰ λεγόμενα «Ἑλληνικὰ σχολεῖα», «Μουσεῖα», «Ἑλληνομουσεῖα», ἅτινα καὶ «Γυμνάσια» βραδύτερον ἐκαλοῦντο. Ἐν αὐτοῖς ἐδιδάσκοντο ἡ διαλεκτική, ρητορικὴ καὶ ἠθική, ἡ ἑρμηνεία πεζῶν καὶ ποιητῶν Ἑλλήνων ἐθνικῶν καὶ χριστιανῶν συγγραφέων, ἡ ἑρμηνεία τῆς Ἁγίας Γραφῆς κατὰ τοὺς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας καὶ ὁ λοιπὸς κύκλος τῶν μαθημάτων τῆς θύραθεν καὶ ἱερᾶς παιδείας, κατὰ πρόγραμμα ὡρισμένον(17).
Ἀλλ' ἡ ἐφαρμογὴ τοῦ προγράμματος ἐξηρτᾶτο ἐκ τοῦ διδάσκοντος, ὅστις συνήθως ἦτο εἷς καὶ μόνος, ἔχων βοηθὸν ἕνα τῶν ἱκανωτέρων μαθητῶν. Τοιαῦτα παιδευτήρια ὑπῆρχον ἐν πᾶσαις σχεδὸν ταῖς ἑλληνικαῖς πόλεσιν, ἀκμάζοντα κατὰ τὸν ιζ'. αἰῶνα, ὡσαύτως ἐν Ἰασίῳ καὶ Βουκουρεστίῳ(18), ἐν ταῖς ἑνετοκρατουμέναις πόλεσιν, ἐν αὐτῇ τῇ Ἑνετίᾳ, ἐν Παταβίῳ καὶ ἀλλαχοῦ, ὅπου ὑπῆρχον Ἕλληνες(19). Τὸ δὲ πρὸς προσηλυτευτικοὺς σκοποὺς ἱδρυθὲν ἐν Ρώμῃ Κολλέγιον τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου οὐ μικρὸν συνετέλεσεν ἀρνητικῶς εἰς τὴν καθόλου τοῦ ἑλληνικοῦ Γένους πνευματικὴν ἀναπτυξιν(20).

Ἐκτὸς τῶν ἑλληνικῶν Σχολείων ἢ Γυμνασίων ὑπῆρχον καὶ αἱ «Ἀκαδημίαι», αἵτινες, ὡς καὶ ἄλλοτε εἴπομεν, κατ' ὄνομα κυρίως διέφερον αὐτῶν, ἔχουσαι μόνον εὐρύτερον θεολογικὸν πρόγραμμα. Τοιαύτη, κατ' ἐξοχήν, ἦτο ἡ Πατριαρχικὴ Σχολὴ Κωνσταντινουπόλεως, ἤτις ἀπ' αὐτῆς τῆς ἀλώσεως ἀνεδείχθη περιφανεστάτη τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων ἑστία, τυχοῦσα τῆς προστασίας φιλόμουσων Πατριαρχῶν(21). Μετὰ τὸν Γεννάδιον Σχολάριον τὴν Ἀκαδημίαν ἐπροστάτευσαν κατὰ τὸν ιστ'. αἰῶνα οἱ Πατριάρχαι Διονύσιος β'. (1546 -1555) καὶ ἰδίᾳ ὁ διάδοχος αὐτοῦ Ἰωάσαφ β', ὁ Μεγαλοπρεπὴς (1555-1565), ὅστις καὶ ἐκ Ρωσίας ἐζήτησε βοηθείας ὑπὲρ αὐτῆς, συντόνως ἐργαζόμενος καὶ ἐλπίζων, ὡς ἔγραφε, ν' ἀναδείξῃ λογίους Ἱεράρχας καὶ λαϊκοὺς μεμορφωμένους χριστιανούς. Σημειωτέον δὲ ὅτι πρῶτος Διευθυντὴς τῆς Σχολῆς μετὰ τὴν ἅλωσιν ἐχρημάτισεν ὁ Ματθαῖος Καμαριώτης, ὅστις εἶχε διδάξει ἐν αὐτῇ πρὸ τῆς ἁλώσεως. Ὁ Πατριάρχης Διονύσιος, πρὸ τοῖς ἄλλοις, εἶχε προσκαλέσει εἰς Κωνσταντινούπολη, τῇ ὑποδείξει τοῦ μητροπολίτου Ναυπλίας Μιχαὴλ Σοφιανοῦ, ὡς διδάσκαλον τὸν ἐκ Ζακύνθου Ἑρμόδωρον Λήσταρχον, ὁ δὲ Ἰωάσαφ προσεκάλεσεν ἐκ Ναυπλίου τὸν Ἰωάννην Ζυγομαλᾶν, ἄνδρα ἐλλογιμώτατον, «ἵνα μεταδῶ γράμματα

• οὐδεὶς γὰρ ἦν τότε διδάσκων γράμματα»(22). Ἐν τέλει δὲ τοῦ αἰῶνος, ἐπὶ Πατριάρχου Ἱερεμίου Β'., προσεδόθη νέα ὤθησις εἰς τὴν ἀνάπτυξιν τῆς παιδείας καὶ διὰ τῆς συγκεντρώσεως λογίων ἀνδρῶν ἐν Κωνσταντινουπόλει καὶ διὰ τῆς συγχρόνου δράσεως τῶν διαπρεπεστάτων Ἱεραρχῶν Μελετίου Πηγᾶ, Πατριάρχου Ἀλεξανδρείας, Γαβριὴλ Σεβήρου, Μητροπολίτου Φιλαδελφείας καὶ Μαξίμου Μαργουνίου, Ἐπισκόπου Κυθήρων. Aἱ πρὸς τοὺς Διαμαρτυρομένους πολύκροτοι σχέσεις οὐ μικρὸν συνετέλεσαν εἰς τὴν ἐνίσχυσιν τῆς πνευματικῆς κινήσεως, ἀλλά, κυρίως εἰπεῖν, πάντες οἱ Ἕλληνες, ἡγουμένου τοῦ Κλήρου, συνησθάνοντο τὴν ἀνάγκην καὶ τὴν σπουδαιότητα τῆς παιδείας. Ἡ συναίσθησις αὕτη ἐξεδηλώθη καὶ ἐν τῇ ἐνδημούσῃ Συνὸδῳ τοῦ 1593, ἐν τῷ ναῷ τῆς Παμμακαρίστου συνελθούσῃ καὶ ἐκδούσῃ πρὸς τοῖς ἄλλοις τὴν ἑξῆς διάταξιν: «ὥρισεν ἡ ἁγία Σύνοδος ἕκαστον Ἐπίσκοπον ἐν τῇ ἑαυτοῦ παροικίᾳ φροντίδα καὶ δαπάνην τὴν δυναμένην ποιεῖν ὥστε τὰ θεῖα καὶ ξερὰ γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι βοηθεῖν δὲ κατὰ δύναμιν τοῖς ἐθέλουσι διδάσκειν καὶ τοῖς μαθεῖν προαιρουμένοις, ἐὰν τῶν ἐπιτηδείων χρείαν ἔχωσιν»(23). Κατὰ τὴν διάταξιν ταύτην ἐφιλοτιμήθησαν οἱ Πατριάρχαι καὶ Ἀρχιερεῖς νὰ συστήσωσι Σχολὰς καὶ νὰ ὑποστηρίξωσι διδασκάλους καὶ μαθητάς. Ἀλλ' ἡ ἀπερίγραπτος κακοδαιμονία καὶ πενία τοῦ Γένους περιῆγε τοὺς διδασκάλους εἰς δεινὴν θέσιν. Κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην τοῦ Ἱερεμίου εὑρισκόμενος ἐν Κωνσταντινουπόλει ὁ Στέφανος Γερλάχιος (Gerlach), εἶδε τὸν διαπρεπέστατον διδάσκαλον τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας Μανουὴλ Μαλαξόν, ἄνδρα γέροντα καὶ πτωχόν, διδάσκοντα τοὺς ἑλληνόπαιδας ἐντὸς μικροῦ καὶ ἀθλίου δωματίου, ἐπὶ τῶν τοίχων τοῦ ὁποίου ἐκρέμαντο ξηροὶ ἰχθύες (τσῖροι) , ἐξ ὧν ἐτρέφετο ὁ διδάσκαλος, ποριζόμενος τὰ πρὸς τὸ ζῆν ἐξ ἀντιγραφῆς χειρογράφων(24). Οὒχ' ἧττον ὁ Μαλαξὸς κατέλιπε συγγράμματα, ἄξια τῆς πρὸς αὐτὸν εὐγνωμοσύνης τοῦ Γένους, ἀνέδειξε δὲ πολλοὺς μαθητάς, ὡς διδάσκαλος ἐν τῇ Πατριαρχικῇ Σχολῇ Κωνσταντινουπόλεως(25).

Ταύτην δ' ἐνθέρμως ὑπεστήριξε κατὰ τὸν ἐφεξῆς αἰῶνα ὁ Κύριλλος Λούκαρις, ὁ πολύτλας Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, μέγα μέρος τῆς ἐκτάκτου δραστηριότητος αῦτοῦ εἰς αὐτὴν καὶ τὴν παιδείαν καθόλου ἀφιερώσας. Συνέπεσε δ' ἐπ' αὐτοῦ νὰ ἐμφανισθῇ καὶ διδάσκαλος διαπρεπέστατος, ὁ Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, ὅν προσκαλέσας ἐξ Ἀθηνῶν, ὅπου τέως ἐδίδασκε, κατέστησε διευθυντὴν τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας ὁ Λούκαρις. Ὁ Κορυδαλλεὺς ὑπῆρξε, κατὰ τὸν Εὐγένιον Βούλγαριν, «οὐκ ἀμυδρὸν ἄστρον φιλοσοφίας» ἐγένετο δὲ πρῶτος εἰσηγητὴς παρ' ἡμῖν τῆς διδασκαλίας τῶν φιλοσοφικῶν μαθημάτων ἐν ταῖς Σχολαῖς, πολλαχοῦ διδάξας καὶ μεγάλως ὠφελήσας τοὺς Ἕλληνας(26). Μεγάλως συνετέλεσεν εἰς τὴν πρόοδον τῆς Σχολῆς Κωνσταντινουπόλεως, καίτοι ἐπὶ μικρὸν ἐν αὐτῇ εἰργάσθη, ὁ Κορυδαλλεύς. Τὸ ἔργον αῦτοῦ λαμπρῶς καὶ εὐδοκιμώτατα ἐξηκολούθησεν ὁ Ἰωάννης Καρυοφύλλης, πολλοὺς ἀναδείξας μαθητάς(27). Ἐπὶ τοῦ Πατριάρχου Ἱερεμίου Β', ἐγένετο τὸ πρῶτον σκέψις περὶ ἱδρύσεως Τυπογραφείου ἐν Κωνσταντινουπόλει(28), ἀλλὰ μόλις τῷ 1627 ὁ μεγαλοπράγμων Κύριλλος Λούκαρις ἠδυνήθη νὰ πραγματοποιήσῃ τοιαύτην σκέψιν ἐπ' ὠφελείᾳ τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ Γένους καθόλου, πρῶτος αὐτὸς καὶ ἱδρυτὴς Τυπογραφείου γενόμενος(29). Τελευτῶντος τοῦ ιζ'. αἰῶνος μέγας της Σχολῆς προστάτης καὶ χορηγὸς ἐγένετο ὁ ἐκ Καστορίας Μανωλάκης, ὅστις δι' ἡγεμονικῶν ὄντως χορηγιῶν καὶ ἄλλας Σχολὰς πολλαχοῦ ἵδρυσεν ἢ ἐπροστάτευσε(30). Πάντες οἱ ἐξέχοντες ἄνδρες τοῦ Γένους συνίστων τὴν παιδείαν καὶ ὑπεδείκνυον τὴν μεγίστην αὐτῆς σημασίαν(31) καὶ πάντες σχεδὸν οἱ διαπρεπεῖς λόγιοι Ἕλληνες τῶν χρόνων ἐκείνων ὑπῆρξαν ἢ διδάσκαλοι ἢ τρόφιμοι τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας. Ὁ Ἀλέξανδρος Μαυροκορδᾶτος (+ 1708) οὐ μόνον ἐμαθήτευσε καὶ ἐδίδαξεν ἐν αὐτῇ ἐπὶ ἑπταετίαν ὅλην (1665-72) ἀσκῶν ταὐτοχρόνως καὶ τὸ ἐπάγγελμα τοῦ ἰατροῦ, ἀλλὰ καὶ ἐδαπάνησεν ἐκ τῶν ἰδίων πρὸς ἔκδοσιν τῶν σπανιζόντων τότε βιβλίων καὶ διδακτικὰ ἐγχειρίδια συνέγραψεν(32). Αἱ δειναὶ τῆς Ἐκκλησίας περιστάσεις καὶ αἱ ἐσωτερικαὶ ἀνωμαλίαι συνεπήγαγον τὴν ἀποσύνθεσιν τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, ἀλλὰ τῷ 1691 ἀνασυνέστησεν αὐτήν, ἀναζωπυρήσας τὴν καθόλου παιδείαν ὁ Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Καλλίνικος Β'. Ἀκαρνὰν (+ 1702), ἐδίδαξε δέ, πρὸς τοῖς ἄλλοις, ἐν τῇ Σχολῇ ὁ διαπρεπέστατος θεολόγος Σεβαστὸς Κυμηνίτης (+ 1702) καὶ ὁ Γεράσιμος Ἀκαρνάν(33). Γενναίους προστάτας ἡ Σχολὴ εὗρε κατὰ τὸν ιη'. αἰῶνα τοὺς Πατριάρχας Γαβριὴλ Γ'. (1703 - 1707) καὶ Σεραφεὶμ (1757 - 1760), ἐφ' ὧν πρὸς τοῖς ἄλλοις ἐδίδαξαν ὁ Δωρόθεος Λέσβιος (+ 1753), ὁ Νικόλαος Κριτίας (+ 1767), ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις (+ 1806) καὶ Σέργιος ὁ Μακραῖος (+ 1819) , ὁ συγγράψας καὶ Ἐκκλησιαστικὴν Ἱστορίαν.

Μέγας ὡσαύτως προστάτης τῶν γραμμάτων καθόλου ἀνεδείχθη ὁ διαπρεπὴς Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σαμουὴλ Χαντζερῆς, δὶς πατριαρχεύσας (1767-68, 1773-74) καὶ διακριθεὶς διὰ τῆς ἐκτάκτου δραστηριότητος καὶ τῆς διοικητικῆς ἱκανότητος, τῆς πολυμαθείας καὶ τῆς εὐγλωττίας. Ἐν μὲσῳ τῶν μεγάλων αὐτοῦ ὡς Πατριάρχου καὶ Ἐθνάρχου καθηκόντων εὐτυχήσας νὰ ἔχῃ συγχρόνους ἱκανοὺς διδασκάλους πρώτιστον ἐθεώρησε τὴν προστασίαν τῆς παιδείας καὶ τὴν ἀνάπτυξιν τῶν γραμμάτων «διδασκάλοις ἀδιαλείπτως ὁμιλῶν καὶ ἐν πάσῃ ἐπιστήμη ἀτρύτως φιλοπονῶν»(34). Ἐπ' αὐτοῦ δέ, ὡς παρετηρήθη ἤδη, καὶ διὰ τῆς προστασίας αὐτοῦ ἤρξαντο παρ' ἡμῖν ἐν τῇ Ἀνατολῇ μεταφράσεις δοκίμων ξένων συγγραφέων εἰς τὴν ἑλληνικὴν γλώσσαν, θεωρεῖται δ' ὁ Σαμουὴλ ὡς εἷς τῶν πρώτων ἀναπτυξάντων τὴν νεωτέραν ἑλληνικὴν γλώσσαν(35), ἧς, κατὰ τὸν Ἰάκωβον Ρίζον Νερουλόν, ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις «ὑπῆρξε τὸ πρότυπον πάντων ὅσοι συνέγραψαν μετ' αὐτὸν ἐν τῇ νέᾳ ἑλληνικῇ μέχρι τῆς ἐποχῆς τοῦ Κοραῆ»(36).

Ἀξιοσημείωτος δ' εἶναι ἡ δρᾶσις τῶν Πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων ὑπὲρ τῆς παιδείας. Διότι οὗτοι, ἕνεκα τῶν ζητημάτων τῶν ἁγίων Τόπων διαρκῶς περιοδεύοντες, οὐ μόνον συμμετεῖχον τῶν γενικῶν προσπαθειῶν πρὸς ἀνάπτυξιν τῆς παιδείας, ἱδρύοντες Σχολάς, ὅπου τοιαῦται δὲν ὑπῆρχον, ἤ μεριμνῶντες περὶ οἰκονομικῆς ἐξασφαλίσεως τῶν ἤδη ὑφισταμένων, ἀλλὰ καὶ Τυπογραφεῖα ἵδρυον, ὡς ὁ Πατριάρχης Δοσίθεος ἐν Βουκουρεστίῳ καὶ Ἰασίῳ, καὶ συγγράμματα ἐδημοσίευον καὶ τὸ δὴ σπουδαιότερον περισυνέλεγον χειρόγραφα, καταρτίζοντες Βιβλιοθήκας. Εἰς τὰς μερίμνας αὐτῶν ταύτας ὀφείλεται ἡ Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, ἥ τε ἐν Ἱεροσολύμοις ἀποκειμένη καὶ ἡ ἐν τῷ ἐν Κωνσταντινουπόλει Μετοχὶῳ τοῦ Ἁγίου Τάφου(37). Εἰς παρομοίας ἐνεργείας τῶν Πατριαρχῶν Ἀλεξανδρείας ὀφείλεται καὶ ἡ Βιβλιοθήκη τοῦ Καΐρου νῦν εἰς Ἀλεξάνδρειαν μετενεχθεῖσα. Ἀλλά, καθόλου εἰπεῖν, ὡς κατὰ τοὺς προηγουμένους αἰῶνας οὕτω καὶ κατὰ τὴν ὑπ' ὄψει ἡμῶν ἐποχὴν ἡ Ἐκκλησία μετὰ πολλῆς προσοχῆς περισυνέλεξε τὰ φιλολογικὰ μνημεῖα τοῦ παρελθόντος ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τῶν Μονῶν καὶ τῶν Πατριαρχείων, καίτοι, δυστυχῶς, καθ' ὅλην ταύτην τὴν ἔποχην ἐξηκολούθησεν ἡ σύλησις τῶν χειρογράφων ἐκ τῶν Βιβλιοθηκῶν τῆς Ἀνατολῆς καὶ ἡ φυγάδευσις αὐτῶν(38). Αἱ Βιβλιοθῆκαι δ' αὗται τῆς Ἀνατολῆς, ἐν Ἱερουσαλήμ, Σίνᾷ, Πάτμῷ, ἐν ταῖς τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω καὶ ἐν ταῖς ἁπανταχοῦ Μοναῖς, καὶ ἄλλαι δημόσιαι καὶ ἰδιωτικαὶ τῶν μετὰ τὴν ἅλωσιν χρόνων, πρόκεινται ἕν ἐπὶ πλέον τεκμήριον τῆς πνευματικῆς ἀναπτύξεως καὶ κινήσεως τῆς ἑλληνικῆς Ἀνατολῆς(39).

Ἐν τῷ μεταξὺ χρόνω ἱδρυθεῖσα ἡ ἐν Πάτμῳ Ἀκαδημία ἤχθη εἰς μεγάλην ἀκμήν. Ἱδρυτής τῆς Ἀκαδημίας ταύτης ὑπῆρξεν ὁ μοναχός Μακάριος Καλογερᾶς, Πάτμιος τὴν πατρίδα. Ἐν Κωνσταντινουπόλει, ὅπου μετέβη ἵνα σπουδάσῃ ἐν τῇ Πατριαρχικῇ Ἀκαδημίᾳ, ὑπῆρξε προστατευόμενος καὶ μαθητής τοῦ ἐξ Ἰθάκης Ἀγαπίου Βουλυσμᾶ, ὅστις βραδύτερον ἐδίδαξεν ἐν Ἀθήναις (+ 1739) καὶ τοῦ Ἰακώβου Γιακουμῆ, διδαξάντων εἰς αὐτόν τὴν έλληνικήν καὶ λατινικήν φιλολογίαν καὶ τὴν φιλοσοφίαν. Τελείως καταρτισθείς ὁ Μακάριος ἐπέστρεψεν εἰς τὴν πατρίδα του καὶ ἵδρυσε παρά τὴν Μονήν τῆς Πάτμου τῷ 1713 τὴν περίφημον καταστᾶσαν Ἀκαδημίαν τῆς Πάτμου(40). Κατ' ἀρχάς εἰς τὴν Ἀκαδημίαν ἐφοίτων ὀλίγοι παῖδες ἐκ Πάτμου, ἀλλὰ δὲν ἐβράδυνε νὰ προσλάβῃ ἡ μικρὰ νῆσος ζωηροτάτην κίνησιν ἐκ τῆς συρροῆς φοιτητῶν ἐξ ἁπασῶν τῶν ἑλληνικῶν χωρῶν. Μαθητὴς τῆς Ἀκαδημίας ἐχρημάτισεν ἐπὶ τοῦ Μακαρίου καὶ ὁ περιηγηθεὶς τὰς ἑλληνικὰς χώρας τῆς Ἀνατολῆς ρῶσος ὁ Γρηγορόβιτς Μπάρσκη, πολλὰς παρασχὼν περὶ τῆς Σχολῆς πληροφορίας(41). Ὁ Μακάριος ὑπῆρξε κατ' ἀρχὰς ὁ μόνος τῆς Ἀκαδημίας καὶ διευθυντὴς καὶ διδάσκαλος. Ἐδίδασκε δι' ὅλης τῆς ἡμέρας τὴν ἑλληνικὴν καὶ λατινικὴν γλῶσσαν καὶ φίλολογίαν, τὴν φιλοσοφίαν, τὴν ρητορικὴν καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴν μουσικήν. Τῷ 1720 ἐξῆλθον οἱ πρῶτοι ἀπόφοιτοι τῆς Ἀκαδημίας, ἐκ τούτων δὲ ὁ Ἰάκωβος Πάτμιος, ὁ διαπρεπέστερος τῶν μαθητῶν καὶ ἐφάμιλλος τοῦ Μακαρίου, μετέδωκε τὰ ἑλληνικὰ γράμματα εἰς τὴν Συρίαν καὶ τὴν Παλαιστίνην, ὅπου θαυμασίως εἰργάσθη ὡς διδάσκαλος, ἱδρυτὴς γενόμενος καὶ τῆς Σχολῆς τῶν Ἱεροσολύμων(42). ὁ Μακάριος προσελάμβανεν ἐν τῷ πολυμόχθῳ ἔργῳ του ὡς βοηθοὺς τοὺς ἀρίστους τῶν μαθητῶν, ὡς τὸν Ἰάκωβον Πάτμιον καὶ μετὰ τὴν ἀναχώρησιν τούτου τὸν Γεράσιμον Βυζάντιον(43). Τῷ 1729 ἠναγκάσθη νὰ προσθέση νέα οἰκοδομήματα διὰ τὴν στέγασιν τῶν ἀθρόως προσερχομένων φοιτητῶν, οἵτινες ὑπερέβαινον πολλάκις τοὺς 200. Εἶχε δὲ ἁπανταχόθεν τόσας δωρεὰς τῶν φιλομούσων, ὥστε τῷ 1745 κατέθηκεν ἐπὶ τόκῳ τὸ μέγα διὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην ποσὸν 3.500 γροσίων, πρὸς συντήρησιν τῶν διδασκάλων τῆς Ἀκαδημίας. Ταύτην δὲ ὑπεστήριζεν οἰκονομικῶς καὶ ἡ Μονὴ τῆς Πάτμου.

Ἐπὶ εἴκοσι καὶ πέντε ὁλόκληρα ἔτη εἰργάσθη ἐν τῇ Ἀκαδημία ὁ Μακάριος, ἀπολαύων τοῦ παγκοίνου σεβασμοῦ οὐχὶ μόνον τῶν Ἑλλήνων ἀλλὰ καὶ τῶν ξένων, ἀνέδειξε δὲ μακρὰν σειρὰν μαθητῶν, δι' ὧν μετέδωκε πανταχοῦ τὰ ἑλληνικὰ γράμματα, ἀπέθανε δὲ τῇ 17 Μαρτίου 1737 καταλιπὼν καί τινα συγγράμματα.

Τὸ ἔργον αὐτοῦ ἐν τῇ Πατμιάδι Σχολῇ ἐξηκολούθησαν ὁ Γεράσιμος Βυζάντιος (+ 1740), ὁ Βασίλειος Κουταλιανὸς (+ 1773) καὶ ὁ Δανιὴλ Κεραμεὺς (+ 1801) , ἐφ' οὗ καὶ πάλιν ἡ Σχολὴ ἤκμασε, πολλοὺς ἀναδείξασα μαθητάς. Οὗτοι δέ, ὅπου μετέβαινον, ἢ ἐδίδασκον ἐν ταῖς ὑπαρχούσαις Σχολαῖς ἢ καθίδρυον νέας τοιαύτας(44).

Σημειώσεις

1. Σπ. Λάμπρου, Νέος Ἑλληνομνήμων, 11, 1914, σ. 465.

2. Κ. Σάθα, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, 3, σ. Ο'. Γρηγορίου Παπαμιχαήλ, Ὁ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Βιβλιοθήκης τοῦ Σεραΐου κῶδιξ τῆς Ὀκτατεύχου, ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, 1909.

3. Κ. Παπαρρηγοπούλου, Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους (ἔκδ. Ε') 5, σ. 18 ἐξ. Ὁ Villemain, Lascaris, Paris 1826, 11, 136, ἐσημείωσεν ὅτι οἱ Ἕλληνες τῶν μετὰ τὴν ἅλωσιν χρόνων περιφανέστεροι ἠδύναντο ν' ἀναδειχθῶσι καὶ θαυμαστότεροι ἐν τῇ ἑσπερίᾳ Εὐρώπη ὑπ' ἄλλας συνθήκας ἐργαζόμενοι.

4. Κ. Κούμα, Ἱστορίαι τῶν ἀνθρωπίνων πράξεων, IB, σ. 554.

5. Μartini Crusii, Turcograecia, Basileae, 1884, σ. 216.

6. Ὁ Νικόλαος Σοφιανὸς (Κ. Σάθα, Παράρτημα Νεοελληνικῆς Φιλολογίας, Ἄθ. 1872, σ. 12) βραδύτερον ἔγραφεν «Εἰς τέτοιαν κακὴν τύχην κατήντησε τὸ πάλαι μακαριστὸν Γένος ἡμῶν τῶν Γραικῶν, ὥστε μόλις τώρα εὑρίσκεται, διδάσκαλος ὁποῦ νἆναι ἱκανὸς νὰ διδάσκῃ τοὺς νέους καὶ τὴν γραμματικὴν τέχνην, πόσῳ μᾶλλον ρητορικὴν καὶ λογικήν, γεωμετρίαν καὶ ἀστρονομίαν καὶ τἄλλα τῆς φιλοσοφίας μέρη».

7. Ὁ Ἀντώνιος Ἔπαρχος (Ἐπιστολαί, Φιλίστωρ, 4, Ἀθῆναι, σ. 67), γράφων πρὸς τὸν Πατριάρχην ΚΠ. Διονύσιον β'. (1546-55) ἔλεγε «τὸ βέλτιστον ἡμῖν, ἡ πατρίς, ἀπώλετο, ὁμοῦ τε ταύτῃ καὶ τὰ ἀγαθὰ ἔρρει πάντα

• παραλειφθήτω κἄν ἡ παιδεία. Εἰ δὲ συμβῆ καὶ ταύτην ἐπιτριβῆναι, τί δεῖ πλέον Ἕλληνας ζῆν».

8. Ὁ φιλέλλην Γερμανὸς Ἰωακεὶμ Καμεράριος (+1574) γράφων πρὸς Ἕλληνας φίλους του ἐνεθυμήθη τὸν περὶ τῶν ἀρχαίων Ἀθηνῶν χρησμὸν «Ἀσκὸς βαπτίζει, δύναι γὲ μὴν οὐ θέμις» καὶ προσέθετε (ἐγὼ γὰρ ἐκδέχομαι τοῦτο ὡς περὶ ἅπαντος τοῦ Ἔθνους προενεχθέν».

9. Douglas, An essay of certain points of resemblance between the ancient and modern Greeks, London 1803, σ. 59 παρὰ Σoφoκλ. Οἰκονόμου, Περὶ Μάρκου τοῦ Κυπρίου, Ἀθήνησι, 1843, σ.15. Περὶ τῶν μερίμνων τῆς Ἐκκλησίας περὶ τῶν Σχολείων ἴδε γενικῶς παρὰ Μ. Γεδεών, Σχολεῖα καὶ βιβλία κατὰ τὸν ιζ'. αἰῶνα Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 8, σ. 303-6, 310-12. Σχολεῖα καὶ βιβλία κατὰ τὸν ιη'. αἰῶνα, Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 8, σ. 318-321, 329-30, 334-38, 343-45. Παιδεία καὶ πτωχεία παρ' ἡμῖν, Ἐν Κωνσταντινουπόλει, 1896.

10. Ἰακώβου Ρίζου Νερουλοῦ, Ἱστορία τῶν γραμμάτων παρὰ τοῖς νεωτέροις Ἕλλησι (μετάφρασις ἐκ τοῦ Γαλλικοῦ ὑπὸ Ὀλυμπίας Ἄββοτ) Ἀθήνησι, 1870, σ. 67. Πρβλ. Κυρίλλου Ἀθανασιάδου, Περὶ τῆς μετὰ τὴν ἅλωσιν ΚΠ. καταστάσεως τῶν ἐν Ἑλλάδι Σχολείων, Εὐαγγελικὸς Κήρυξ, 2, Ἀθῆναι, 1869, σ. 204 ἑξ.

11. Ἡ Σχολὴ τῆς Μονῆς Φιλοσόφου παρὰ τὴν Δημητσάναν ἀπὸ μακροῦ χρόνου λειτουργοῦσα ἐν αὐτῇ μετηνέχθη εἰς τὴν πόλιν τῆς Δημητσάνης τῷ 1764 ὅτε ὁ σοφὸς μοναχὸς Ἀγάπιος (Ἀσημάκης Λεονάρδος) μετὰ τοῦ Γερασίμου Γκούνα ἢ Χατζηγερασίμου ἵδρυσε δι' αὐτὴν ἴδιον κτίριον, εἰς ὃ περιέλαβε καὶ τὴν Βιβλιοθήκην τῆς Μονῆς Φιλοσόφου, πλουτισθεῖσαν καὶ τεθεῖσαν ὑπὸ τὴν προστασίαν τοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Εὐθ. Καστόρχη, Περὶ τῆς ἐν Δημητσάνῃ Σχολῆς καὶ τῶν καθιδρυτῶν καὶ πρώτων αὐτῆς διδασκάλων, Ἐν Ἀθήναις, 1847.

12. A.R. Rangabé, Histoire litteraire de la Grèce moderne, Paris, 1877, I, 45-55.

13. E. Legrand, Bibliographie hellenique (XVII siècle) I, 111-113. III, 208-9. Δ. Γρ. Καμπούρογλου, Μνημεῖα τῆς ἱστορίας τῶν Ἀθηναίων, 2, σ. 238 ἐξ. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν, Σχέσεις Ὀρθοδόξων καὶ Διαμαρτυρομένων ἀπὸ Ἱερεμίου β', μέχρι Κυρίλλου Λουκάρεως, Ἐν Ἱεροσολύμοις, 1927, σ. 77 ἑξ.

14. Μ. Crusii, Turcograecia, σ. 205 ἑξ. Α. Ηelladii, Status praesens Ecclesiae graecae, Altorfi 1714, σ. 21 ἑξ. Μ. Παρανίκα, Σχεδίασμα περὶ τῆς ἐν τῷ ἑλληνικῷ Ἔθνει καταστάσεως τῶν γραμμάτων ἀπὸ ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ἐνεστώσης (ἰθ'.) ἑκατονταετηρίδος, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1867. Γρηγορίου Ι. Παπαδοπούλου, Λόγος περὶ τῶν προγενεστέρων ἑλληνικῶν Σχολείων (ἐκ τῆς Πανδώρας, 8, 1857) Ἐν Ἀθήναις 1857, σ. 4 ἑξ. Α. Γούδα, Βίοι παράλληλοι, Α, 23-24, 43-46. Γ. Χασιώτη, Περὶ τῆς παρ' ἡμῖν ἐκπαιδεύσεως κτλ. Ὁ ἐν ΚΠ. Ἑλληνικὸς Φιλολογικὸς Σύλλογος, 8, σ. 96 ἑξ. G. Chassiοtis, L' education chez les Grecs modernes, Paris 1881, σ. 30 ἑξ. Τ.Ε. Εὐαγγελίδου, Συμβολαὶ εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς ἑλληνικῆς παιδείας κατὰ τοὺς πρὸ τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως χρόνους, Ἐν Ρόδῳ, 1916, σ. 5 ἑξ. Τοῦ αὐτοῦ: Τὰ ἑλληνικὰ Σχολεῖα ἀπὸ τῆς ἁλώσεως (1453) μέχρι τοῦ 1831 μετὰ προλεγομένων περὶ τῆς παιδείας παρὰ τοῖς Βυζαντινοῖς καὶ τῆς διδακτικῆς μεθόδου, Ἐν Ἀθήναις, 1933.

15. G. Chassiοtis, ἔνθ' ἀν. σ. 15 ἑξ.

16. Κ. Σάθα, Νεοελληνικῆς φιλολογίας Παράρτημα, σ. 13.

17. A. Helladii, ἔνθ' ἀν. σ. 42-44, 54-55. Γ. Παπαδοπούλου, ἔνθ' ἀν. σ. 6-9. Chassiotis, σ. 24-34, 91 ἑξ.

18. Θεοδώρου Ἀθανασίου, Πρωθιερέως, Περὶ τῶν Ἑλληνικῶν Σχολείων ἐν Ρουμανίᾳ (1644-1821) καὶ περὶ τῆς ἐπιρροῆς αὐτῶν ἐπὶ τε τοῦ θρησκευτικοῦ καὶ τοῦ πολιτικοῦ ἐδάφους, Ἀθήνησι, 1898.

19. Περὶ τῶν μέχρι τοῦ ιθ'. αἰῶνος πατριαρχικῇ μερίμνῃ ἱδρυθεισῶν Σχολῶν, Ἐκκλησ. Ἀλήθεια, 20, 1900, σ. 69, 93, 126, 145, 365, 382, 407, 416, 450, 460

20. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου (Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν) Ἱστορικαὶ μελέται, Ἐν Ἱεροσολύμοις, 1906, σ. 207 ἑξ.

21. Ἀναγέννησις τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων ἐν τῇ Ἀνατολῇ, «Χρυσαλλίς» Ἀθηνῶν, 4, 1866, σ. 578. Μ. Γεδεών, Χρονικά της Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, Ἐν Κωνσταντινουπόλει, 1883, σ. 30. Ματθαίου Παρανίκα, Σχεδίασμα, σ. 15. Chassiotis, ἔνθ' ἀν. σ. 34 ἑξ. Κωνσταντίνου τοῦ ἀπὸ Σιναίου, Πατρ. ΚΠ. Βιογραφία καὶ συγγραφαὶ αἱ ἐλάσσονες, Θεόδ. Ἀριστοκλέους. Ἐν Κωνσταντινουπόλει, 1866, σ. 346 ἑξ. Περὶ τῶν Ἀκαδημιῶν γενικῶς ἴδε ἡμετέραν ἀνακοίνωσιν ἐν τῇ Ἀκαδημίᾳ Ἀθηνῶν, Πρακτικὰ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, 2, 1927, σ. 200 ἑξ.

22. Μ. Crusii, Turcograecia, σ. 20. Πρβλ. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου (Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν) Πρῶται σχέσεις τῶν 'Ορθοδόξων πρὸς τοὺς Διαμαρτυρομένους, Ἐν Ἀθήναις, 1924, σ. 12 ἐξ.

23. Κ. Σάθα, Βιογραφικὸν σχεδίασμα περὶ τοῦ Ἱερεμίου τοῦ β', Ἀθήνησι, 1870, σ. 91.

24. Μ. Crusii, Turcograecia, σ. 230. Ε. Legrand, Notice biographique sur Jean et Theodose Zygomalas, Paris, 1889, σ. 230. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου (Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν), Περὶ τῆς ἑλληνικῆς Ἐκκλησ. Χρονογραφίας τοῦ ιστ'

• αἰῶνος, Ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, 1912, σ. 16 ἑξ.

25. Ματθαίου Παρανίκα, Περὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Πατριαρχικῆς Σχολῆς (1621-1691), Ὁ ἐν ΚΠ. Ἕλλην. Φιλολογικὸς Σύλλογος, 25, 1895, σ. 49 ἐξ. Μ. Γεδεών, Πατριαρχικὴ Ἀκαδημία, Αὐτόθι, σ. 56-61.

26. Τ h. Meyer, Die theologische Litteratur der gr. Kirche im XVI Jahrhundert, Leipzig, 1889, σ. 9-12. Μ. Γεδεών, Χρονικά τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, σ. 74 ἑξ. Chassiotis, ἐνθ. ἀν. σ. 92. Κ. Σάθα, Νεοελληνικὴ Φιλολογία, Ἀθήνησι, 1867, σ. 250-254. Α. Δημητρακοπούλου, Προσθῆκαι καὶ Διορθώσεις εἰς τὴν Νεοελληνικὴν Φιλολογίαν Κ. Σάθα, Λειψία, 1871, σ. 41.

27. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου (Ἀρχιεπ. Ἀθηνῶν), Ἰωάννης Καρυοφύλλης, Ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, 1918.

28. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 9, σ. 370. Πρβλ. Μ. Γεδεών, Χρονικὰ τοῦ Πατριαρχικοῦ Οἴκου καὶ Ναοῦ, Ἐν Κωνσταντινουπόλει, 1884, σ. 92, ἑξ.

29. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου (Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν) Κύριλλος Λούκαρις, Ἐν Τεργέστῃ, 1907, σ. 46 ἑξ.

30. Μ. Γεδεώ ν, Χρονικά τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας, σ. 124-130. Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια, 1, 1884, σ. 175, 176. Ε. L egrand, Recueil des documents, grecs concernants les relations du Patriarcat de Jerusalem avec la Roumanie (Bibliothèque grecque vulgaire) Paris, 1895, σ. 81-94.

31. Ἀλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, Φροντίσματα, Ἐν Βιέννῃ, 1805, σ. 47.

32. Θ. Λιβαδᾶ, Ἀλεξάνδρου Μαυροκορδάτου τοῦ ἐξ ἀπορρήτων ἐπιστολαὶ ρ'. Τεργέστη, 1879, σ. πζ'. ἑξ. Fabricii - Ηarles, Bibliotheca graeca XI, 542. Κ. Σάθα, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη, Γ, 483. Cantemir, Histoire de l'Empire ottoman, Paris, 1743, 11, 37. Chassiotis, ἔνθ' ἀν. σ. 37.

33. Περὶ τοῦ Σεβαστοῦ Κυμινήτου, ἴδε Α. Παπαδοπούλου - Κεραμέως, Κείμενα χρήσιμα τῇ ἱστορίᾳ τῆς Ρουμανίας, Ἐν Βουκουρεστίῳ, 1909, σ. ιβ', ἑξ.

34. Σεργίου Μακραίου, Ἐκλησ. Ἱστορία παρὰ Κ. Σάθα, Μέσ. Βιβλιοθήκη, Γ, 246.

35. Ἰάκωβος Ρ. Νερουλός, ἔνθ' ἄν. σ. 51, 173. Κ. Σάθα, Νεοελληνικὴ Φιλολογία, σ. 517.

36. Νερουλός, ἔνθ'ἀν. σ. 53.

37. Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, (Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν) Δοσίθεος Πατριάρχης Ἱεροσολύμων, Ἐν Ἱεροσολύμοις, 1907, σ. 39 ἑξ.

38. Δοσιθέου Ἱεροσολύμων, Περὶ τῶν ἐν Ἱεροσολύμοις πατριαρχευσάντων, Ἐν Βουκουρεστίῳ 1715, σ. Ἀθ. Κ. Ὑψηλάντου, Τὰ μετὰ τὴν ἅλωσιν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1870, σ. 166. Ε. Legrand, Bibliographie hellénique (XVII siècle) III, 417, 423-425.

39. Μ. Γεδεών, Νεοελληνικαὶ Βιβλιοθῆκαι, «Σωτήρ», Ἀθηνῶν, 1, 1877, σ. 55 ἑξ. Πρβλ. Ι. Φιλήμονος, Δοκίμιον ἱστορικὸν περὶ τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, Ἐν Ναυπλίᾳ, 1834, σ. 64-5.

40. Μ. Μαλανδράκις, Ἡ Πατμιὰς Σχολή, Ἐν Ἀθήναις 1911. A.A. Dimitriewsky, Πατμιακαὶ μελέται (ρωσιστί) Ἐν Κιέβῳ, 1894, σ. 108 ἑξ. Πρακτικὰ Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, 2, σ. 205.

41. Grigorovits-Βarsky, Περιοδεία ἀνὰ τοὺς Ἁγίους Τόπους τῆς Ἀνατολῆς κατὰ τὰ ἔτη 1723-1747, (ρωσιστί) Ἐν Πετρουπόλει, 1886, 11, 187 ἑξ.

42. Κλήμεντος Καρνάπα, Ἰάκωβος Πάτμιος, Ἐν Ἱεροσολύμοις, 1907.

43. Α.Π. Κεραμέως, Ἱεροσολυμιτικὴ Βιβλιοθήκη, Ἐν Πετρουπόλει, 1891, 1, σ. 307.

44. Ι. Σακκελίωνος, Ἐπιστολαὶ Γερασίμου Ἱερομονάχου, Παρνασσός, 13, 1890, σ. 559 ἑξ. A. Dimitriewsky, ἐνθ' ἀν. σ. 109 ἐξ. Ἀναγέννησις τῶν γραμμάτων ἐν τῇ Ἀνατολῆ, Χρυσαλλίς, 4, 592-3. Chassiοtis, ἔνθ' ἀν. σ. 65-6.

Ἀπό «Το Εἰκοσιένα» Πανηγυρικοί Λόγοι Ἀκαδημαϊκῶν, ἐκδ. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Ἵδρυμα Κώστα καὶ Ἑλένης Οὐράνη, Ἀθῆναι 1977.

myriobiblos.gr